|
Prima
experimenta circa rem, quam illustrare aggredior, in scholis de
Electricitate,
Galvanismo et Magnetismo proxime-superiori hiemi a me habitis instituta
sunt. His experimentis monstrari videbatur, acum magneticam ope
apparatus
galvanici e situ moveri; idque circulo galvanico cluso, non aperto, ut
frustra tentaverunt aliquot abhinc annis physici quidam celeberrimi.
Cum
autem haec experimenta apparatu minus efficaci instituta essent,
ideoque
phaenomena edita pro rei gravitate non satis luculenta viderentur,
socium
adscivi amicum Esmarch, regi a consiliis justitiae, ut experimenta cum
magno apparatu galvanico, a nobis conjunctim instructo, repeterentur et
augerentur. Etiam vir egregius Wleugel, eques auratus ord. Dan. et apud
nos praefectus rei gubernatoriae, experimentis interfuit, nobis socius
et testis. Praeterea testes fuerunt horum experimentorum vir
excellentissimus
et a rege summis honoribus decoratus Hauch, cujus in rebus naturalibus
scientia jam diu inclaruit, vir acutissimus Reinhardt, Historiae
naturalis
Professor, vir in experimentis instituendis sagacissimus Jacobson,
Medicinae
Professor, et Chemicus experientissimus Zeise, Philosophiae Doctor.
Saepius
equidem solus experimenta circa materiam propositam institui, quae
autem
ita mihi contigit detegere phaenomena, in conventu horum virorum
doctissimorum
repetivi. In
experimentis recensendis
omnia praeteribo, quae ad rationem rei inveniendam quidem conduxerunt,
hac autem inventa rem amplius illustrare nequeunt; in eis igitur, quae
rei rationem perspicue demonstrant, aquiescamus.
Apparatus
galvanicus, quo
usi sumus, constat viginti receptaculis cupreis rectangularibus, quorum
et longitudo et altitudo duodecim aequaliter est pollicum, latitudo
autem
duos pollices et dimidium vis excedit. Quodvis receptaculum duabus
laminis
cupreis instructum est ita inclinatis, ut baculum cupreum, qui laminam
zinceam in aqua receptaculi proximi sustentat, portari possint. Aqua
receptaculorum
1/60 sui ponderis acidi sulphurici et pariter 1/60 acidi nitrici
continet.
Pars cujusque laminae Zinceae in aqua submersa Quadratum est, cujus
latus
circiter longitudinem 10 pollicum habet. Etiam apparatus minores
adhiberi
possunt, si modo filum metallicum candefacere valeant.
Conjungantur
termini oppositi
apparatus galvanici per filum metallicum, quod brevitatis causa in
posterum
conductorem conjiungentem vel etiam filum conjungens appellabimus.
Effectui
autem, qui in hoc conductore et in spatio circumjacente locum habet,
conflictus
ecectrici nomen tribuemus. Ponatur pars
rectilinea hujus
fili in situ horizontali super acum magneticam rite suspensam, eique
parallela.
Si opus fuerit, filum conjungens ita flecti potest, ut pars eius idonea
situm ad experimentum necessarium obtineat. His ita comparatis, acus
magnetica
movebitur, et quidem sub ea fili conjungentis parte, quae
electricitatem
proxime a termino negativo apparatus galvanici accipit, occidentem
versus
declinabit. Si distantia
fili conjungentis
ab acu magnetica 3/4 pollices non excedit, declinatio acus angulum
circiter
45° efficit. Si distantia augetur, anguli decrescunt ut
crescunt
distantiae.
Ceterum declinatio pro efficacia apparatus varia est.
Filum
conjungens locum mutare
potest vel orientem vel occidentem versus, dummodo situm acui
parallelum
teneat, sine alia effectus mutatione, quam respectu magnitudinis;
itaque
effectus attractioni minime tribui potest, nam idem acus magneticae
polus,
qui ad filum conjungens accedit, dum ei ad latus orientale positum est,
ab eadem recedere deberet, quando locum ad latus occidentale occupat,
si
hae declinationes ab attractionibus vel repulsionibus penderent.
Conductor
conjungens e pluribus filis aut taeniis metallicis connexis constare
potest.
Natura metalli effectus non mutat, nisi forte quoad quantitatem. Fila
ex
platino, auro, argento, orichalco, ferro, taenias e plumbo et stanno,
massam
hydrargyri aequali cum successu adhibuimus. Conductor aqua interrupta
non
omni effectu caret, nisi interruptio spatium plurium pollicum
longitudinis
complectatur. Effectus fili
conjungentis
in acum magneticam per vitrum, per metalla, per lignum, per aquam, per
resinam, per vasa figlina, per lapides transeunt; nam interjecta tabula
vitrea, metallica vel lignea minime tolluntur, nec tabulis ex vitro,
metallo
et ligno simul interjectis evanescunt, imo vix decrescere videntur.
Idem
est eventus, si interjicitur discus electrophori, tabula ex porphyrita,
vas figlinum, si vel aqua repletum sit. Experimenta nostra etiam
docuerunt,
effectus jam memoratos non mutari, si acus magnetica pyxide ex
orichalco
aqua repleta includitur. Effectuum transitum per omnes has materias in
electricitate et galvanismo antea nunquam observatum fuisse, monere
haud
opus est. Effectus igitur, qui locum habent in conflictu electrico, ab
effectibus unius vel alterius vis electricae quam maxime sunt
diversi. Si filum
conjungens in plano
horizontali sub acu magnetica ponitur, omnes effectus idem sunt ac in
plano
super acum, tantummodo in directione inversa. Acus enim magneticae
polus,
sub quo ea est fili conjungentis pars, quae electricitatem proxime a
termino
negativo apparatus galvanici accipit, orientem versus
declinabit. Ut facilius
haec memoria
retineantur, hac formula utamur: Polus super quem intrat electricitas
negativa
ad occidentem, infra quem ad orientem vertitur.
Si filum
conjungens in plano
horizontali ita vertitur, ut cum meridiano magnetico angulum sensim
sensimque
crescentem formet, declinatio acus magneticae augetur, si motus fili
tendit
versus locum acus deturbatae; sed minuitur, si filum ab hoc loco
discedit. Filum
conjungens in plano
horizontali, in quo movetur acus magnetica, ope sacomatis aequilibrata,
situm, et acui parallelum, eandem nec orientem nec occidentem versus
deturbat,
sed tantummodo in plano inclinationis nutare facit, ita ut polus, penes
quem ingreditur in filum vis negative electrica deprimatur, quando ad
latus
occidentale, et elevetur, quando ad orientale situm est.
Si
filum
conjungens perpendiculare
ad planum meridiani magnetici, vel supra vel infra acum ponitur, haec
in
quiete permanet; excepto si filum sit polo admodum propinquum: tum enim
elevatur polus, quando introitus fit a parte occidentali fili, et
deprimitur
quando ab orientali fit. Quando filum
conjungens perpendiculare
ponitur e regione polo acus magneticae, et extremitas superior fili
electricitatem
a termino negativo apparatus galvanici accipit, polus orientem versus
movetur;
posito autem filo e regione puncto inter polum et medium acus sito,
occidentem
versus agitur. Quando extremitas fili superior electricitatem a termino
positivo accipit, phaenomena inversa occurrunt.
Si filum
conjungens ita flectitur,
ut ad ambas flexurae partes sibi fiat parallelum, aut duo formet crura
parallela, polos magneticos pro diversis rei conditionibus repellit aut
attrahit. Ponatur filum e regione polo alteriutri acus, ita ut planum
crurum
parallelorum sit ad meridianum magneticum perpendiculare, et
conjungantur
crus orientale cum termino negativo, occidentale cum positivo apparatus
galvanici; quibus ita instructis, polus proximus repelletur, vel ad
orientem
vel ad occidentem pro situ plani crurum. Conjuncto crure orientali cum
termino positivo et occidentali cum termino negativo, polus proximus
attrahitur.
Quando planum crurum ponitur perpendiculare ad locum inter polum et
medium
acus, iidem, tantummodo inversi, occurrunt effectus.
Acus
ex
orichalco, ad instar
acus magneticae suspensa, effectu fili conjungentis non movetur. Etiam
acus ex vitro, vel ex sic dicto gummi lacca, simili experimento
subjectae
in quiete manent. Ex his
omnibus momenta quaedam
ad rationem horum phaenomenorum reddendam afferre liceat.
Conflictus
electricus non
nisi in particulas magneticas materiae agere valet. Videntur omnia
corpora
non-magnetica per conflictum electricum penetrabilia esse; magnetica
vero,
aut potius particulae eorum magneticae transitui hujus conflictus
resistere,
quo fit, ut impetu virium certantium moveri possint.
Conflictum
electricum in
conductore non includi, sed, ut jam diximus, simul in spatio
circumjacente
idque satis late dispergi, ex observationibus jam propositis satis
patet. Similiter ex
observatis colligere
licet, hunc conflictum gyros peragere, nam haec esse videtur conditio,
sine qua fieri nequeat, ut eadem pars fili conjungentis, quae infra
polum
magneticum posita eum orientem versus ferat, supra posita eundem
occidentem
versus agat; haec enim gyri est natura, ut motus in partibus oppositis
oppositam habeant directionem. Praeterea motus per gyros cum moto
progressivo,
juxta longitudinem conductoris, conjunctus, cochleam vel lineam
spiralem
formare debere videtur, quod tamen, nisi fallor, ad phaenomena hucusque
observata explicanda nihil confert. Omnes in
polum septentrionalem
effectus, hic expositi, facile intelliguntur, ponendo, vim vel materiam
negative electricam lineam spiralem dextrorsum flexam percurrere, et
polum
septentrionalem propellere, in meridionalem autem minime agere.
Effectus
in polum meridionalem similiter explicantur, si vi vel materiae
positive
electricae motum contrarium et facultatem in polum meridionalem non
autem
in septentrionalem agendi tribuimus. Hujus legis cum natura congruentia
melius repetitione experimentorum quam longa explicatione perspicietur.
Dijudicatio autem experimentorum multo fiet facilior, si cursus virium
electricarum in filo conjungente signis pictis vel incisis indicatus
fuerit. Dictis hoc
tantum adjiciam:
Demonstrasse me in libro septem abhinc annis edito, calorem et lucem
esse
conflictum electricum. Ex observationibus nuper adlatis jam concludere
licet, motus per gyros in his effectibus occurrere; quod ad phaenomena,
quae polaritatem lucis appellant, illustranda perquam facere puto.
Dabam
Hafniae
d.21 Julii
1820. Johannis
Christianus Oersted Eques auratus
Ordinis Dannebrogici, in Universitate
Hafniensi
Prof. Physices Ord., Secretarius Societatis Regiae
Scientiarum
Hafniensis. |
|